مقدمه

باغ را اغلب بوستان يا بستان مي نامند. اين كلمات بر مجموعه اي از اشعار نيز اطلاق مي شوند. بايد اذعان كرد كه متداول ترين كلمه در اين زمينه، يعني باغ، يك كلمه ي عربي است و آن را با پسوندهاي فارسي مثل باغچه به معناي باغ يا بوستاني كه آن را به چند قسمت تقسيم كرده باشند، يا باغات، كه معناي آن پرستار باغ است، تركيب كردن. (باغ هاي ايران و كوشك هاي آن، دونالد ويلبر، ص 22) 
از هنگام غلبه ي اعراب بر ايران در سراسر سده هاي اسلامي تا كنون، باغ هاي اين كشور در نظر مردم آن نمونه ي بهشت موعود بوده اند. بي شك علت بوجود آمدن اين عقيده در بين آنها و ارزش زيادي كه براي باغ ها قائل هستند، خشكي و بي درختي فلات ايران است.

اصل و منشأ جنبه ي حيات بخش باغ ها به ادوار ابتدايي باز ميگردد. از چهار هزار سال پيش از ميلاد، هنگامي كه شكارچيان از كوهها سرازير شدند و در دوره هاي طويل فلات بزرگ ايران به كار كشاورزي مي پرداختند، جنبه هاي مختلف زندگي و معتقدات خود را بر روي اشياي سفالي نقش ميكردند. بر روي بعضي از كاسه هاي سفالين نقش آبگيرهايي ديده مي شود كه اطراف آنها رادرخت زندگي احاطه كرده است و برخي ديگر دنيا را نشان مي دهند كه به چهار قسمت تقسيم شده است و گاه آبگيري هم در وسط آن مشاهده مي شود. اين نوع طرح متقاطع، كه در آن يك محور ممكن است از محور ديگردرازتر باشد،
بصورت طرح نمونه ي باغ هاي ايران درآمد و نام چهار باغ بر آن اطلاق گرديد. اين گونه طرح از زمان ساسانيان (224 – 641 م) كه معمول بود در شكارگاهها در محل تقاطع محورها كوشكي بنا كنند، ترسيم شده است. (همان، ص 19)

باغ هاي ايراني به لحاظ تاريخي كاركردهاي مختلف در جامعه ي ما داشته و نمادي از معماري، هنر، فرهنگ، مهندسي كشاورزي، فنون آبياري و مهندسي خاك است.

اگر چه باغها همواره از جنبه ي تاريخي مورد توجه قرار گرفته اند اما از بعد ديگر نشان دهنده ي حيات زنده و طبيعت ايران و به گفته ي هنروران جلوه اي از عرفان ايراني هستند. ايرانيان هميشه طبيعت را ستايش كرده و به آن عشق ورزيدند و اين روحيه با ايجاد باغهاي زيبا كه تلفيقي از طبيعت، هنر و معماري است، تجلي يافته است. گستره ي باغ ايراني تنها به تك باغ ها خلاصه نمي شود و مي توان ابعاد متفاوتي از حضور اين پديده در زندگي خصوصي و جمعي ايرانيان بر شمرد و مقياس باغ ايراني از حياط كوچكترين خانه ها تا مقياس شهر پايتخت هايي چون اصفهان عهد صفوي جلوه مي نمايد، از اين رو جايگاه باغ در شهر هاي ايراني از اهميت خاصي برخوردار است. (نمايه باغ ايراني جلوه اي از بهشت، كارگر، ص1)

در خطه ي خوزستان در شهر شوشتر ايجاد باغ هاي متناسب با شرايط زندگي سنتي و فرهنگي با آبياري مناسب مورد توجه بوده است.

از جمله ياين باغات در شوشتر مي توان از باغ هاي خان كه متعلق به دوره ي قاجاريه مي باشد ياد كرد. اين باغها در حاشيه ي رود گرگر قرار گرفته كه متعلق به خانهاي مرعشي از خوانين شوشتر مي باشد. اين باغها سابقاً يكي بوده و بعدها تفكيك و به دو باغ شمالي و جنوبي تقسيم شده كه در حال حاضر موسوم به باغ خان بالا و باغ خان پايين مي باشد.

تاريخچه

باغهاي خان در فاصله ي تقريبي700 متري از محوطه ي تاريخي آبشارها كه از يادگارهاي ساسانيان است قرار گرفته و آب مورد نياز اين باغات از طريق كانالهاي محوطه ي آبشارها و آسيابها تأمين مي شود. با توجه به اين گرچه از اين باغات به عنوان باغهاي دوره ي قاجاريه ياد مي شود ولي مي توان به جرأت شبكه ي آبياري و كانالهاي آبرساني اين باغات را متعلق به زمان ساسانيان و همزمان با محوطه ي تاريخي آبشارها دانست.

ساختار باغ

شكل باغ از دير باز تا كنون با چگونگي طبيعت و ميزان آب تناسبي كامل داشته است. بنابراين باغ ها را از گذشته هاي دور به شيوه هاي گوناگون مي ساختند كه در اين جا اشاره اي به انواع آن مي شود:

-باغ واقع در محيط هموار

-باغ واقع در روي تپه

-باغ آبي

-باغ خانه

-باغ واقع در كنار رودخانه

باغ هاي خان از نوع باغ هاي واقع در كنار رود خانه مي باشد. اين باغات در حاشيه ي غربي رود گرگر و در كنار بافت كهن شهر قرار گرفته است. ورود به اين باغ ها از طريق يك ساباط صورت مي پذيرد. پس از گذر از ساباط وارد محوطه ي باغات شده كه داراي 1600 متر مربع مساحت مي باشدكه سابقاً يكي بوده و بعد ها به دوباغ بالا و پايين تفكيك شده است. باغ بالا در سمت چپ و باغ پايين در سمت راست ساباط قرار دارد. هر دو باغ داراي حصار سنگي و خشتي مي باشد كه در دوره هاي مختلف بازسازي و مرمت شده است.  هندسه اصلي مهم در باغسازي ايراني است. بنابراين سعي مي شده ساختار باغات بر اساس اشكال هندسي باشد. اكثر باغات را به صورت مربع ومستطيل مي ساختند. باغ هاي خان نيز به اين صورت ساخته شده است.

نمايي از باغ و حصار آن

گذرگاه هاي باغ

باغ ميوه ساده ترين باغ از لحاظ طراحي و سودمند ترين نوع از لحاظ اقتصادي است. تعيين محل دقيق كاشت درختان به گونه اي كه درختان در رديف هاي منظم قرار گيرند داري اهميت خاصي بوده است. باغ هاي خان مانند ديگر باغات داراي تقسيمات منظم مي باشد. قرار گرفتن درختان در رديف هاي منظم و فواصل بين رديف هاي باغ  باعث ايجاد مسير ها و گذرگاه هايي شده است كه خود جلوه اي خاص به باغ داده است.

نمايي از خيابان كشي باغ

ساباط باغ

ورود به باغ هاي خان از سمت غرب باغ و از طريق يك ساباط انجام مي پذيرد. مصالح بكار رفته در اين ساباط سنگ و آجر مي باشد. ساباط ورودي باغ هاي خان در كنار صخره اي ساخته شده همچنين پايه هاي طاق ساباط بر روي اين صخره ها ساخته شده است. اين ساباط داراي طاق ضربي و به صورت دو اشكوبه بنا شده است. اين ساباط در قسمت هاي بالا داراي تزئينات آجركاري به صورت مشبك مي باشد.

نمايي از ساباط ورودي باغ هاي خان

نمايي از طاق ساباط باغ خان

درختان ميوه ي باغ خان

هرقدر باغ بزرگتر بود، قطعات بزرگتري را به ايجاد باغ هاي ميوه اختصاص مي دادند و درختان ميوه را در فواصل و رديف هاي مرتب مي كاشتند. محصول ميوه ي اين قبيل باغ ها غالباً  زياد و عبارت بود از زردآلو، گوجه، گيلاس، به، هلو، توت، گلابي، سيب، انجير، پرتقال، ليموي ترش و شيرين.

زرد آلوي ايران به طور خاصي پر آب و خوش طعم است و مقادير زيادي ازآن را خشك مي كنند. مركبات در كرانه هاي بحر خزر در شمال و يا جنوب و جنوب شرقي كشور به عمل مي آيند. انار ايران بسيار عالي و درخت آن بزرگ است.

 انواع انگور، لااقل در دوازده نوع مختلف، در باغ هاي  سراسر ايران معمول و متداول است.

 درختان خرما را از خليج فارس تا فلات مركزي ايران مي توان ديد، ولي درختان بارآور خرما بيشتر در مناطق جنوبي پرورش مي يابند. در باغهاي ميوه دار ميوه هايي كه زود تر مي رسند، ارزش بيشتري دارند. (باغهاي ايران و كوشكهاي آن، دونالد ويلبر، ص 27).

عمده ي درختان باغ خان را درختان ميوه تشكيل مي دهد. البته در اين ميان درخت و درختچه ي گلهاي زينتي مانند انواع گلهاي رز و محمدي و گل شاه پسند و گل كاغذي و لاله عباسي نيز ديده مي شود.

درختان ميوه اي كه در اين باغ موجود است همگي با توجه به آب و هواي منطقه و شرايط اقليمي منطقه كاشته شده است. درخت خرما يكي از مهمترين درختان اين باغ مي باشد كه با شرايط اقليمي منطقه سازگار است و خيلي خوب پرورش مي يابد و قسمت عمده اي از باغ را به خود اختصاص داده است و موجب زيبايي هر چه بيشتر باغ شده است. از ديگر درختان موجود در باغ  مي توان از درخت انجير، انار، توت، موز و مركباتي مثل پرتقال، نارنج، ليموي ترش و همچنين درخت كُناركه از درختان محلي اين منطقه است نام برد.

نمايي از درختان باغ و نخل هاي موجود در آن

نمايي از درختان ميوه ي باغ خان

آبياري باغ هاي خان

آب اساسي و حياتي ترين وسيله براي يك باغ است درجنوب ايران و همچنين ناحيه ي خوزستان به علت پايين بودن ميانگين بارش سالانه، شيوه ي آبياري بسيار حائز اهميت مي باشد. يكي از امتيازات مثبت براي يك باغ همجواري با رودخانه مي باشد. يكي از ويژگي هاي بارز باغ هاي خان همجواري با رودخانه ي گرگر مي باشد.

آبياري اين باغات توسط تونلهايي دست كند (نِيْر(1)) كه از مجموعه ي آبشارها به اين سمت كشيده شده انجام مي شود. اين كانالها آب را از وجه غربي محوطه ي آبشارها پس از طي مسيري به طول تقريبي 700متر به باغ هاي خان انتقال مي دهند. آب پس از خروج از اين نِيْرها وارد حوضهاي موجود در باغ شده وسپس توسط جويهاي ساخته شده از سنگ به نقاط مختلف باغ انتقال داده مي شود  و تمامي درختان باغ را آبياري مي كند. شرشر و صداي آب جاري شده از كانالها و جريان آن در جوي هاي داراي شيب مختصر و سايه ي درختان زيباي باغ و همچنين آواز پرندگان همگي باعث شده اين باغ به محيطي آرام كه يادآور باغ هاي كهن ايراني مي باشد تبديل شود.

نمايي از همجواري رود گرگر و باغ هاي خان

نمايي از تونل آبرساني به باغ

نمايي از جوي هاي آب باغ

حمام و كت هاي مشرف به باغ هاي خان

حمام مشرف به باغ هاي خان اختصاصي و متعلق به خاندان مرعشي از مالكين باغات خان مي باشد. اين حمام در كنار بافت كهن شهر و در كنار منزل مسكوني خاندان مرعشي قرار گرفته است. اين حمام داري ساختار معماري همچون ديگر حمام ها ي ايراني مي باشد كه شامل سربينه،گرمخانه وگنبد است. از ديگر عناصري كه به اين باغات مشرف است كت ها مي باشد. كت ها  دست كند و در صخره كنده مي شده و به عنوان تفرجگاه و محلي مناسب و خنك در فصل گرما براي استراحت استفاده مي شده است. باغ هاي خان و رود گرگر منظره اي زيبا و جذاب براي استفاده كننده گان از اين كت ها بوده است.

حمام و كت هاي مشرف به باغ هاي خان

موقعيت باغها و حمام خان بر روي نقشه

پاورقي ها
1. نِيْر يا كوره: تونلهاي آبرساني با سطح مقطع كوچك

نگارنده: معصومه عسكري(كارشناس باستان شناسي پايگاه بناهاي آبي تاريخي شوشتر)